Letër e hapur e komunitetit artistik ndërkombëtar kundër kryeministrit Rama

Letra e hapur dënon politikën e përdorur prej kryeministrit, e cilësuar si “shpëlarje përmes artit”.

Vëmendja e mediave ndërkombëtare u kthye drejt Shqipërisë ditën e dielë, me shembjen e godinës së Teatrit Kombëtar, e cila ishte shpallur së fundmi si një prej 7 monumenteve më të rrezikuara të trashëgimisë së përbashkët kulturore evropiane prej organizatës Europa Nostra.

Megjithë protestat e shumta, kryeministri shqiptar Edi Rama, i cili prej ndërkombëtarëve shpeshherë cilësohet si kryeministri artist i Shqipërisë, shkatërroi godinën e Teatrit Kombëtar, duke shkaktuar një dëmtim të pakthyeshëm për memorien historike të Tiranës, për ta zëvendësuar atë me një ndërtim modern i cili pritet të kushtojë rreth 30 milionë euro.

Në një letër të hapur të publikuar këtë javë, një grup artistësh dhe punonjësish të kulturës, jo vetëm që po dënojnë shkatërrimin e teatrit, por sjellin vëmendjen politikën e gabuar të kryeministrit, të cilit e cilësojnë si “shpëlarje përmes artit” (në anglisht artwashing – përdorimi i artit për të zbukuruar dhe për të krijuar një iluzion të rremë për realitetin politik).

Autorët e letrës, teoricienia kulturore Jonida Gashi dhe gazetari e botuesi Vincent WJ van Gerven Oei, shprehin shqetësimin se portretizimi ndërmjetësues i Ramës si artist-politikan, ka shërbyer për të mbytur abuzimet e pushtetit nga qeveria shqiptare, duke përmendur ndër të tjera shtypjen e fjalës së lirë, që gjithashtu është ngritur si shqetësim nga organizata mbikëqyrëse siç janë Reporterët pa Kufij.

Artisti gjerman Wolfgang Staehle dhe Elidor Mëhilli, profesor i asociuar në Universitetin e Qytetit të New York (CUNY), janë ndër 36 nënshkruesit e letrës deri më tani.

Van Gerven Oei tha për Hyperallergic se shumë zëra të artit me të cilët u afruan, hezituan të nënshkruanin letrën nga frika e ndëshkimit, pasi ata ose familjarët e tyre janë të punësuar nga shteti shqiptar.

Rritja e profilit të Edi Ramës si një artist praktikues në skenën e artit ndërkombëtar, i ndihmuar nga një grup i përzgjedhur artistësh, kuratorësh dhe koleksionistësh, në vend që të tërhiqte më shumë vëmendjen ndaj politikës së tij, paradoksalisht ka eklipsuar plotësisht atë.

Autorët vazhdojnë kritikojnë politikat e Ramës, veçanërisht vendimin e kryeministrit për prishjen e monumenteve të kulturës në Tiranë, për tu hapur rrugë projekteve të debatuara e ndërtimit, të sponsorizuara nga qeveria.

“…”Vlerat” dhe ”ngjyrat” e punës së Edi Ramës si artist, fjalimet dhe intervistat e tij në skenën ndërkombëtare të artit dhe makineria promovuese që rrethon karrierën e tij ndryshojnë si dita me natën nga politikat që regjimi i tij po zbaton në Shqipëri,” shkruajnë artistët.

Gashi dhe van Gerven Oei argumentojnë më tej se është koha që “të shohim përtej pikturës së gjithëpranishme të fasadave të Edi Ramës dhe të drejtojmë vëmendjen tonë tek politikat e tij aktuale, në veçanti në kontekstin e përgjigjes së qeverisë së tij ndaj pandemisë globale të shkaktuar prej Covid-19.”

Në një bisedë telefonike me Hyperallergic, ata vunë në dukje se prishja e teatrit, e cila kishte qenë në plan të qeverisë për vite me radhë, më në fund ndodhi ndërsa vendi ishte në mbyllje për shkak të pandemisë, në fundjavën e fundit kur këto masa shtrënguese ishin në fuqi.

Gjatë mandateve të Ramës si kryetar i bashkisë, thotë Gashi, Tirana pa një bum në ndërtim shoqëruar me shndërrimin e blloqeve të apartamenteve të lira në rrokaqiej të kushtueshëm, të papërballueshëm për shumicën, përveç “një komuniteti të vogël oligarkie në vend”.

Sipas letrës, një pjesë e madhe e tokës publike në të cilën qëndronte Teatri Kombëtar, do të përdoret për ndërtesa private dhe qendra tregtare.

“Sigurisht që politikat e tij neoliberale dhe privatizimet e shfrenuara janë ndër arsyet kryesore pse ai e ka ndjekur me kokëfortësi këtë projekt,” i tha Gashi portalit Hyperallergic kur u pyet për motivimet e kryeministrit. “Por unë mendoj se ka edhe një element të Ramës që dëshiron të lërë një shenjë në qytet. Nëse doni të lini një shenjë në një vend, çfarë mënyrë më të mirë për ta bërë atë sesa dizajni urban i qytetit? “

Eriola Pira, një historiane dhe kritike e artit, e cila ka ndjekur nga afër dhe ka shkruar për ndërhyrjet e Ramës në Tiranë që nga viti 2003, beson se prishja e Teatrit Kombëtar është vetëm një shembull i qartë në rekordin e gjatë të Ramës për artin bashkëpjesëmarrës dhe “premtimin bosh të progresit të vendit”, i cili i shërben eksluzivisht interesave të kompanive private.

“Në kundërshtim me sigurimet e Ramës – dhe kryebashkiakut të Tiranës Erion Veliaj – për miqtë e tyre ndërkombëtarë, prishja e Teatrit kurrë nuk kishte të bënte me ndërtimin e një teatri të ri dhe më të mirë për aktorët, nga Bjarke Ingels, një figurë shumë e dashur e teknokratëve në të gjithë botën, teatër të cilin ata mund të kishin ndërtuar kudo në qytet, por për hapjen e rrugës për ngritjen e ndërtesave të larta që do të ndërtoheshin përkrah tij, në një prej pronave publike të kryeqytetit. Ky kapërcim i kompetencave të pushtetit pa dyshim që do të pasohet nga prishje të mëtejshme ose rizhvillim i ndërtesave historike në qendër të qytetit, mes tyre Galeria Kombëtare e Artit, “tha Pira për Hyperallergic.

Gashi thotë se letra do të vazhdojë të qarkullojë në javët në vazhdim, dhe ata shpresojnë se ajo do të marrë një mbështetje më të gjerë nga komuniteti ndërkombëtar i artistëve.

“Kur flet për Ramën si një “politikan artist”, duhet të njohësh mirë politikat e tij,” tha van Gerven Oei. “Diskutimi për Ramën ka qenë tërësisht i njëanshëm, i predikuar ndërkombëtarisht për një punë të vetme që bëri me artistë të tjerë në fillim të viteve 2000. Ka ardhur moment të rivlerësojmë marrëdhëniet midis artit dhe politikës në punën e tij.”

---

Nënshkruesit e letrës:

Jonida Gashi, teoriciene kulturore, akademike dhe bashkëthemeluese e Debatik Center, Tiranë

Vincent W.J. van Gerven Oei, gazetar dhe botues, Hagë / Tiranë / Santa Barbara

Armando Lulaj, artist dhe kineast, bashkëthemelues i Qendrës Debatik të Artit Bashkëkohor, Tiranë

Adela Halo, analiste e politikave publike dhe eksperte anti-korrupsion, studiuese në historinë e ideve të shekullit 18 në Queen Mary’s, London

Elvis Hoxhaj, aktivist për të drejtat e njeriut, Hagë / Tiranë

Raino Isto, redaktor, ARTMargins Online

Dritan Hyska, artist, Tiranë / Berlin

Alketa Ramaj, artiste, Tiranë

Ergin Zaloshnja, artist dhe themelues i SPUTNIK, Tiranë

Pleurad Xhafa, artist dhe bashkëthemelues i Qendrës Debatik të Artit Bashkëkohor, Tiranë

Wendy Morava, skenariste dhe redaktuese, Tiranë

Xheni Karaj, aktiviste LGBT dhe drejtuese e Aleanca LGBT, Tiranë

Eriola Pira, kuratore, Vera List Center for Art and Politics, The New School, New York

Sonila Meço, producente, gazetare dhe moderatore TV, Tiranë

Adi Krasta, producent, gazetar dhe moderator TV, Tiranë / Prishtinë

Wolfgang Staehle, artist, New York

Katerina Kolozova, Drejtore e Institutit të Shkencave Sociale dhe Shkencave Humane Shkup, Profesoreshë e Filozofisë, Epistemologjisë dhe Studimeve Gjinore, Shkup

Elvira Dones, noveliste dhe kineaste, Zvicër

Vasco Dones, gazetar, Zvicër

Marco Mazzi, fotograf dhe piktor, Firence

Neritan Sejamini, kryeredaktor, Exit Albania, Tiranë

Elidor Mëhilli, Profesor i Asociuar, Universiteti i Qytetit të New York, New York

Silvana Toska, Asistent Profesor, Kolegji Davidson, Karolina Veriore

Adrian Paci, artist, drejtor i Art House, Shkodër / Milano

Eni Derhemi, artist, historian i artit dhe studiues në artin shqiptar pas-diktaturës, Bologna / Tiranë

Alice Elizabeth Taylor, gazetare dhe aktiviste për lirinë e mediave, Tiranë

Vjosa Musliu, studiuese pasdoktorale, Universiteti i Lirë i Brukselit, Belgjikë

Barbara Halla, ndihmëse redaktuese, Asymptote Journal, Tiranë / Paris

Fatos Lubonja, shkrimtar dhe gazetar, Tiranë

Diana Malaj, shkrimtare dhe bashkëthemeluese e grupit aktivist ATA, Kamëz

Vasilika Laçi, aktiviste dhe feministe për të drejtat civile, Tiranë

Lori Lako, artist vizual, Firence / Tirana

Besar Likmeta, redaktor, BIRN Albania

Gjergji Erebara, gazetar, BIRN Albania

Hana Qena, artiste dhe bashkëthemeluese e HAVEIT, Tiranë

Alketa Sylaj, artiste dhe bashkëthemeluese e HAVEIT, Prishtinë

Arbëror Sylaj, artist dhe bashkëthemelues i HAVEIT, Prishtinë

Sofia Kalo, antropologe dhe studiuese, Cikago

---